Spis treści
- Ryszard Kaczmarek - Władze niemieckie wobec podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu w latach 1939 - 1945.
- Mieczysław Starczewski - Okręg Cieszyńsko-Podhalański Stronnictwa Narodowego i Narodowej Organizacji Wojskowej w latach 1939 - 1945.
- Tomasz Miler - Działalność oddziału partyzanckiego AK „Wędrowiec” w latach 1942 - 1945 w świetle wspomnień i relacji.
- Bartłomiej Warzecha - Partyzantka czy bandytyzm? Działalność zbrojnych grup w powiatach: bielskim, żywieckim, cieszyńskim na podstawie meldunków dziennych żandarmerii niemieckiej od stycznia do grudnia 1944 r. Próba ujęcia statystycznego.
- Jerzy Polak - Działalność podziemia niepodległościowego w Bielsku-Białej i okolicach w latach 1945 - 1947. Zarys problemu.
- Tomasz Kurpierz - Procesy żołnierzy podziemia zbrojnego na Podbeskidziu przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Katowicach w latach 1946 - 1947.
- Przemysław Piątek - Informacja o biegu śledztw prowadzonych przez Instytut Pamięci Narodowej – Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach w sprawach dotyczących zbrodni komunistycznych wobec członków podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu.
- Aleksandra Namysło - Miejsca pochówków ofiar represji stalinowskich na Podbeskidziu – informacja o stanie badań.
WSTĘP
Problem podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu w okresie okupacji i w pierwszych latach powojennych nie był do tej pory przedmiotem pełnego i syntetycznego opracowania historycznego. Dotyczy to zwłaszcza konspiracji antykomunistycznej. W okresie PRL tematyka ta była przedstawiana zazwyczaj pobieżnie i do tego kłamliwie, częściej jednak po prostu ją pomijano. Dla historyków piszących po roku 1989, a więc nie ograniczonych cenzurą i polityką władz komunistycznych, poważną przeszkodą w opracowaniu tematu okazała się uboga baza źródłowa. Dopiero sukcesywne badanie i weryfikowanie przejętych przez Instytut Pamięci Narodowej, do niedawna tajnych, dokumentów komunistycznych służb specjalnych, przybliża ukrywaną dotychczas prawdę.
Zbiór artykułów zawartych w niniejszej publikacji jest rezultatem sesji naukowej, która odbyła się 16 października 2002 r. w siedzibie Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej. Organizatorzy sesji, a zarazem wydawcy niniejszej publikacji – Biuro Edukacji Publicznej IPN Oddział w Katowicach i Urząd Miejski w Bielsku-Białej, podejmując temat podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu w latach 1939–1947, postawili sobie za cel usystematyzowanie i zweryfikowanie dotychczasowej wiedzy na temat konspiracji wojskowej i politycznej tego terenu, jak również uzupełnienie jej o najnowsze ustalenia, miejscami zaskakujące i przekreślające obowiązujące jeszcze kilkanaście lat temu tezy. Takie spojrzenie pozwoliło na ponowne, pełniejsze odtworzenie dziejów podziemia niepodległościowego, stanowiąc jednocześnie cenny przyczynek do okupacyjnej i powojennej historii regionu.
Wyjaśnienia wymaga końcowa cezura zaproponowana w tytule publikacji, jaką jest rok 1947. O przyjęciu tej właśnie daty zadecydował fakt, iż ogłoszona wówczas amnestia, poprzedzona masowymi akcjami represyjnymi ze strony władz komunistycznych, praktycznie zakończyła etap zorganizowanego i silnego podziemia zbrojnego. Pewne kontrowersje może budzić również zawarty w tytule niniejszego tomu termin Podbeskidzie, różnie zresztą interpretowany przez autorów poszczególnych artykułów. Nazwa ta przyjęła się w potocznym języku, brakuje jednak źródłowego wytłumaczenia jej pochodzenia. W literaturze przedmiotu mianem Podbeskidzia określa się bliżej nie sprecyzowane geograficznie obszary przylegające do pasma górskiego Beskidu: Śląskiego, Żywieckiego, Małego i Makowskiego. Administracyjnie obszar ten zamyka się w granicach powiatów: cieszyńskiego, bielsko-bialskiego, żywieckiego, wadowickiego, oświęcimskiego i suskiego. Podbeskidziem nazywa się także zaolziańską część Śląska Cieszyńskiego. W okresie II Rzeczpospolitej teren ten został podzielony między województwa śląskie i krakowskie. Pod okupacją niemiecką doszło do połączenia powiatu bielskiego i bialskiego. Razem z powiatami cieszyńskim, frysztackim i żywieckim znalazły się one we wcielonej do Rzeszy rejencji katowickiej. Stąd niektórzy autorzy artykułów ograniczają treść zagadnienia do obszaru dzisiejszych powiatów bielskiego, cieszyńskiego i żywieckiego, inni uwzględniają natomiast także okolice Wadowic i Oświęcimia.
Zaproszenie do udziału w sesji przyjęli badacze od lat zajmujący się problematyką konspiracji wojennej i historią regionu oraz pracownicy IPN, którzy bazując w znacznym stopniu na wiedzy uzyskanej z analizy materiałów przejętych przez IPN z archiwów byłego Urzędu Ochrony Państwa, wysunęli pionierskie tezy i wnioski w odniesieniu do powojennego podziemia antykomunistycznego. Płk dr Mieczysław Starczewski (Akademia Obrony Narodowej w Warszawie) przedstawił najnowsze ustalenia dotyczące struktury Okręgu Cieszyńsko-Podhalańskiego Stronnictwa Narodowego i Narodowej Organizacji Wojskowej w latach 1939–1945. Scharakteryzował także szczegółowo proces scalania konspiracji narodowej ze strukturami Armii Krajowej na terenie Podbeskidzia. Z kolei dr hab. Michał Heller (Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej) zaprezentował proces organizowania oraz działalność inspektoratu cieszyńskiego ZWZ-AK. Problem penetracji polskiego podziemia niepodległościowego przez niemiecki aparat terroru poruszony został w referacie dr hab. Ryszarda Kaczmarka (Uniwersytet Śląski w Katowicach). Autor podjął próbę odpowiedzi na pytanie, jaki był stan wiedzy władz niemieckich na temat polskiej konspiracji w powiatach bielskim, żywieckim i cieszyńskim oraz przedstawił postulaty badawcze w tej materii. Działalność podziemia niepodległościowego na terenie Bielska-Białej i okolic w latach 1945-1947 omówiona została w tekście dr. Jerzego Polaka. Autor skoncentrował się przede wszystkim na przybliżeniu dziejów organizacji poakowskich i scharakteryzował stosowane przez nie metody pozyskiwania osób pragnących kontynuować działalność konspiracyjną. Z kolei prokurator Przemysław Piątek przedstawił obszerną informację o biegu śledztw prowadzonych przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Katowicach w sprawach dotyczących zbrodni komunistycznych popełnionych na członkach podziemia niepodległościowego z terenu Podbeskidzia. Szczególną uwagę poświęcił założeniom i przebiegowi śledztwa w sprawie masowej zbrodni zabójstwa dokonanej na żołnierzach Narodowych Sił Zbrojnych ze zgrupowania Henryka Flamego „Bartka” w 1946 r. Przebieg procesów żołnierzy podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Katowicach w latach 1946-1947 zaprezentował Tomasz Kurpierz (Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Katowicach). Scharakteryzował między innymi okoliczności wybranych procesów pokazowych w Cieszynie i Bielsku, niektóre aspekty postępowań przygotowawczych oraz udział funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa w przygotowaniu rozpraw i ich wpływ na treść i wysokość orzekanych wyroków.
W niniejszej publikacji zamieszczone zostały także referaty i komunikaty nie wygłoszone podczas sesji. Zaprezentowana w nich problematyka w istotny sposób dopełnia wiedzę o okupacyjnym i powojennym podziemiu niepodległościowym na Podbeskidziu. Wojenne losy jednego z najaktywniejszych oddziałów partyzanckich AK – „Wędrowca” z terenu Śląska Cieszyńskiego, odtworzył Tomasz Miler (OBEP IPN w Katowicach). Z kolei próbę statystycznej analizy zajść zbrojnych na Podbeskidziu w 1944 r. przeprowadzoną na podstawie meldunków porannych żandarmerii i policji niemieckiej podjął Bartłomiej Warzecha (OKŚZpNP IPN w Katowicach). Charakterystyka stanu badań nad miejscami tajnych pochówków ofiar represji stalinowskich, prowadzonych przez OBEP IPN w Katowicach, została przedstawiona w komunikacie dr Aleksandry Namysło.
Wiele problemów związanych z tematyką podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu wciąż pozostaje bez odpowiedzi i czeka na swoich badaczy. Miejmy nadzieję, że prezentowana publikacja stanie się inspiracją do podjęcia kompleksowych badań nad najnowszą historią regionu.
Aleksandra Namysło
Jarosław Neja
WSTĘP
Problem podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu w okresie okupacji i w pierwszych latach powojennych nie był do tej pory przedmiotem pełnego i syntetycznego opracowania historycznego. Dotyczy to zwłaszcza konspiracji antykomunistycznej. W okresie PRL tematyka ta była przedstawiana zazwyczaj pobieżnie i do tego kłamliwie, częściej jednak po prostu ją pomijano. Dla historyków piszących po roku 1989, a więc nie ograniczonych cenzurą i polityką władz komunistycznych, poważną przeszkodą w opracowaniu tematu okazała się uboga baza źródłowa. Dopiero sukcesywne badanie i weryfikowanie przejętych przez Instytut Pamięci Narodowej, do niedawna tajnych, dokumentów komunistycznych służb specjalnych, przybliża ukrywaną dotychczas prawdę.
Zbiór artykułów zawartych w niniejszej publikacji jest rezultatem sesji naukowej, która odbyła się 16 października 2002 r. w siedzibie Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej. Organizatorzy sesji, a zarazem wydawcy niniejszej publikacji – Biuro Edukacji Publicznej IPN Oddział w Katowicach i Urząd Miejski w Bielsku-Białej, podejmując temat podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu w latach 1939–1947, postawili sobie za cel usystematyzowanie i zweryfikowanie dotychczasowej wiedzy na temat konspiracji wojskowej i politycznej tego terenu, jak również uzupełnienie jej o najnowsze ustalenia, miejscami zaskakujące i przekreślające obowiązujące jeszcze kilkanaście lat temu tezy. Takie spojrzenie pozwoliło na ponowne, pełniejsze odtworzenie dziejów podziemia niepodległościowego, stanowiąc jednocześnie cenny przyczynek do okupacyjnej i powojennej historii regionu.
Wyjaśnienia wymaga końcowa cezura zaproponowana w tytule publikacji, jaką jest rok 1947. O przyjęciu tej właśnie daty zadecydował fakt, iż ogłoszona wówczas amnestia, poprzedzona masowymi akcjami represyjnymi ze strony władz komunistycznych, praktycznie zakończyła etap zorganizowanego i silnego podziemia zbrojnego. Pewne kontrowersje może budzić również zawarty w tytule niniejszego tomu termin Podbeskidzie, różnie zresztą interpretowany przez autorów poszczególnych artykułów. Nazwa ta przyjęła się w potocznym języku, brakuje jednak źródłowego wytłumaczenia jej pochodzenia. W literaturze przedmiotu mianem Podbeskidzia określa się bliżej nie sprecyzowane geograficznie obszary przylegające do pasma górskiego Beskidu: Śląskiego, Żywieckiego, Małego i Makowskiego. Administracyjnie obszar ten zamyka się w granicach powiatów: cieszyńskiego, bielsko-bialskiego, żywieckiego, wadowickiego, oświęcimskiego i suskiego. Podbeskidziem nazywa się także zaolziańską część Śląska Cieszyńskiego. W okresie II Rzeczpospolitej teren ten został podzielony między województwa śląskie i krakowskie. Pod okupacją niemiecką doszło do połączenia powiatu bielskiego i bialskiego. Razem z powiatami cieszyńskim, frysztackim i żywieckim znalazły się one we wcielonej do Rzeszy rejencji katowickiej. Stąd niektórzy autorzy artykułów ograniczają treść zagadnienia do obszaru dzisiejszych powiatów bielskiego, cieszyńskiego i żywieckiego, inni uwzględniają natomiast także okolice Wadowic i Oświęcimia.
Zaproszenie do udziału w sesji przyjęli badacze od lat zajmujący się problematyką konspiracji wojennej i historią regionu oraz pracownicy IPN, którzy bazując w znacznym stopniu na wiedzy uzyskanej z analizy materiałów przejętych przez IPN z archiwów byłego Urzędu Ochrony Państwa, wysunęli pionierskie tezy i wnioski w odniesieniu do powojennego podziemia antykomunistycznego. Płk dr Mieczysław Starczewski (Akademia Obrony Narodowej w Warszawie) przedstawił najnowsze ustalenia dotyczące struktury Okręgu Cieszyńsko-Podhalańskiego Stronnictwa Narodowego i Narodowej Organizacji Wojskowej w latach 1939–1945. Scharakteryzował także szczegółowo proces scalania konspiracji narodowej ze strukturami Armii Krajowej na terenie Podbeskidzia. Z kolei dr hab. Michał Heller (Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej) zaprezentował proces organizowania oraz działalność inspektoratu cieszyńskiego ZWZ-AK. Problem penetracji polskiego podziemia niepodległościowego przez niemiecki aparat terroru poruszony został w referacie dr hab. Ryszarda Kaczmarka (Uniwersytet Śląski w Katowicach). Autor podjął próbę odpowiedzi na pytanie, jaki był stan wiedzy władz niemieckich na temat polskiej konspiracji w powiatach bielskim, żywieckim i cieszyńskim oraz przedstawił postulaty badawcze w tej materii. Działalność podziemia niepodległościowego na terenie Bielska-Białej i okolic w latach 1945-1947 omówiona została w tekście dr. Jerzego Polaka. Autor skoncentrował się przede wszystkim na przybliżeniu dziejów organizacji poakowskich i scharakteryzował stosowane przez nie metody pozyskiwania osób pragnących kontynuować działalność konspiracyjną. Z kolei prokurator Przemysław Piątek przedstawił obszerną informację o biegu śledztw prowadzonych przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Katowicach w sprawach dotyczących zbrodni komunistycznych popełnionych na członkach podziemia niepodległościowego z terenu Podbeskidzia. Szczególną uwagę poświęcił założeniom i przebiegowi śledztwa w sprawie masowej zbrodni zabójstwa dokonanej na żołnierzach Narodowych Sił Zbrojnych ze zgrupowania Henryka Flamego „Bartka” w 1946 r. Przebieg procesów żołnierzy podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Katowicach w latach 1946-1947 zaprezentował Tomasz Kurpierz (Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Katowicach). Scharakteryzował między innymi okoliczności wybranych procesów pokazowych w Cieszynie i Bielsku, niektóre aspekty postępowań przygotowawczych oraz udział funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa w przygotowaniu rozpraw i ich wpływ na treść i wysokość orzekanych wyroków.
W niniejszej publikacji zamieszczone zostały także referaty i komunikaty nie wygłoszone podczas sesji. Zaprezentowana w nich problematyka w istotny sposób dopełnia wiedzę o okupacyjnym i powojennym podziemiu niepodległościowym na Podbeskidziu. Wojenne losy jednego z najaktywniejszych oddziałów partyzanckich AK – „Wędrowca” z terenu Śląska Cieszyńskiego, odtworzył Tomasz Miler (OBEP IPN w Katowicach). Z kolei próbę statystycznej analizy zajść zbrojnych na Podbeskidziu w 1944 r. przeprowadzoną na podstawie meldunków porannych żandarmerii i policji niemieckiej podjął Bartłomiej Warzecha (OKŚZpNP IPN w Katowicach). Charakterystyka stanu badań nad miejscami tajnych pochówków ofiar represji stalinowskich, prowadzonych przez OBEP IPN w Katowicach, została przedstawiona w komunikacie dr Aleksandry Namysło.
Wiele problemów związanych z tematyką podziemia niepodległościowego na Podbeskidziu wciąż pozostaje bez odpowiedzi i czeka na swoich badaczy. Miejmy nadzieję, że prezentowana publikacja stanie się inspiracją do podjęcia kompleksowych badań nad najnowszą historią regionu.
Aleksandra Namysło
Jarosław Neja
