Zagłada polskich elit Akcja ab – Katyń

Pierwszego września 2006 roku w Starej Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego zostanie otwarta wystawa zatytułowana Zagłada polskich elit. Akcja AB – Katyń. Pomysł zorganizowania ekspozycji poświęconej ofiarom niemieckich i radzieckich akcji eksterminacyjnych przeprowadzonych w okupowanej Polsce lub na polskich obywatelach wiosną 1940 roku narodził się w Biurze Edukacji Publicznej IPN przed dwoma laty.

Autorem scenariusza jest dr Witold Wasilewski, część dotyczącą zbrodni niemieckich rozwinął zaś wyżej podpisany. Ideą przewodnią przyświecającą autorom wystawy Akcja AB – Katyń było ukazanie podobnych działań podjętych w tym samym czasie przez obydwu agresorów i zbrodniczych okupantów Rzeczypospolitej Polskiej: nazistowskie Niemcy i Rosję radziecką. Takie ukształtowanie treści wystawowych wydawało się pożyteczne i potrzebne ze względu na powojenne ograniczenia polskich badań nad eksterminacyjną polityką ZSRR wobec obywateli polskich i ciągły brak rzetelnego porównania nazistowskiej i radzieckiej polityki okupacyjnej. Wystawa składa się z trzech części. Pierwsza, zatytułowana „Ku zbrodni”, jest poświęcona przygotowaniom do wojny i wspólnej niemiecko-radzieckiej agresji na Polskę oraz polityce okupacyjnej i współpracy okupantów. Część druga, nosząca tytuł „Ludobójstwo”, tworzy podstawowy zrąb całego przedsięwzięcia wystawienniczego. Została ona podzielona na cztery bloki: w pierwszym ukazano tzw. zbrodnię katyńską, czyli egzekucje polskich oficerów internowanych w ZSRR; w drugim – Außerordentliche Befriedungsaktion wraz z pierwszymi niemieckimi akcjami eksterminacyjnymi, przeprowadzanymi od jesieni 1939 r., oraz wywózkami Polaków do obozów koncentracyjnych; w trzecim bloku zaprezentowano kilka przykładów zbrodni popełnionych przez Niemców i Sowietów na członkach tych samych rodzin; w czwartym naszkicowano bilans ludobójstwa. Część trzecia, nazwana „Pokłosie zbrodni”, jest posumowaniem powojennego procesu ścigania zbrodniarzy nazistowskich, odpowiedzialnych za akcję AB.

Równolegle ukazuje zjawisko „kłamstwa katyńskiego” i etapy jego przezwyciężania w powojennej Polsce. Na poszczególnych planszach wystawy znalazły się autorskie teksty wprowadzające, liczne dokumenty źródłowe (w formie faksymile i odpisów) oraz bogaty materiał ikonograficzny (reprodukcje zdjęć, rysunków, a nawet obrazów). Uzupełnieniem ekspozycji są specjalnie na tę okazję opracowane mapy. Świeże spojrzenie na dzieje okupacji w Polsce w okresie pierwszych dwóch lat II wojny światowej wymagało nie tylko nowatorskiego zestawienia znanych faktów, ale i przeprowadzenia podstawowych badań. Spowodowały to braki w piśmiennictwie historycznym. Co ciekawe, nie wszystkie luki można przypisać działaniu cenzury przed Kobiety w opaskach na oczach przed egzekucją, Palmiry 1940 r. 1989 r., przecież nie da się w ten sposób wytłumaczyć braku w literaturze całościowego omówienia Außerordentliche Befriedungsaktion. Największym utrudnieniem w pracy nad wystawą jest wielki niedostatek rzetelnych publikacji na temat hitlerowsko-radzieckiej współpracy w zakresie spraw bezpieczeństwa. Właściwie jedynym pewnym drogowskazem jest w tym przypadku Tajny protokół dodatkowy do traktatu o „granicy i przyjaźni” zawartego przez III Rzeszę i ZSRR w Moskwie 28 września 1939 r. Jest to krótki dokument, który w polskim tłumaczeniu brzmi: „Przy podpisaniu sowiecko-niemieckiego układu o granicy i przyjaźni niżej podpisani pełnomocnicy uzgodnili co następuje: Obie strony nie będą tolerować na swoich terytoriach jakiejkolwiek agitacji polskiej, która by dotyczyła terytoriów drugiej strony. Obie strony podobną agitację zlikwidują na swoim terenie w samym zarodku i będą informować się wzajemnie o celowych przedsięwzięciach w tym kierunku podejmowanych. [...] W imieniu Rządu Rzeszy Niemieckiej J. Ribbentrop; Z upoważnienia rządu ZSRR W. Mołotow”.

Niestety, do dzisiaj trudno jest przytoczyć inne wiarygodne dokumenty w sposób bezsporny zaświadczające wspólne zwalczanie przez nazistów i sowietów polskiego ruchu oporu w latach 1939–1941, czy przynajmniej wzajemne informowanie się o akcjach mających na celu spacyfikowanie polskiego społeczeństwa. Autorzy wystawy nie roszczą sobie prawa do wypowiedzenia ostatniego słowa w tym zakresie. Nie jest to zresztą ich zadaniem. Byłoby jednak dobrze, gdyby wystawa poświęcona AB i Katyniowi pobudziła badania nad tą problematyką. Miejmy nadzieję, że wkrótce historykom uda się nie tylko na nowo zinterpretować już znane dokumenty, ale i dotrzeć do nowych materiałów umożliwiających jednoznaczne ustalenia: jaki zakres miała antypolska współpraca Berlina z Moskwą i kto ją realizował?

Zdjęcia

Podziel się: